Ondersteuning bij dementie: welke rol heeft de gemeente bij dagactiviteiten?

De overheid streeft ernaar dat in 2030 80 procent van de thuiswonende mensen met dementie toegang heeft tot een ontmoetingsplek vlakbij huis. Daar kunnen zij onder meer deelnemen aan activiteiten die aansluiten bij hun wensen en behoeften. VWS rekent voor dat er in 2030 dan ongeveer 1.400 ontmoetingsplekken extra nodig zijn ten opzichte van de 165 ontmoetingscentra die er in 2021 waren. Het ministerie ondersteunt gemeenten daarom op verschillende manieren bij het opzetten of doorontwikkelen van een vraaggericht aanbod van dagactiviteiten, al dan niet op een speciaal daarvoor ingerichte ontmoetingsplek. Ook Alzheimer Nederland zet zich in voor meer ontmoetingsplekken. In een speciaal programma – met onder meer lokale pilots en een stimuleringspakket – wil zij gemeenten ondersteunen bij het werken aan ontmoetingsmogelijkheden in de buurt.

Het gaat erom plekken te bieden waar men vertrouwd is met dementie en waar mensen met dementie en mantelzorgers welkom zijn. Als deze mensen er een fijne tijd hebben, zo is de gedachte, kunnen zij langer blijven doen wat ze willen. En het heeft een positief effect op het verloop van de ziekte. De inzet op het bieden van dagactiviteiten past bij de beweging naar een meer dementievriendelijke samenleving. Daarin kunnen mensen met dementie zoveel mogelijk doorgaan met wat ze voor de diagnose ook al deden. Gemeenten, verenigingen, clubs, scholen en bedrijven, zij dragen allemaal bij aan een samenleving die makkelijker en beter omgaat met mensen met dementie.

Dagactiviteiten zijn voor mensen met dementie en hun naasten van belang om meerdere redenen: om gezond te blijven, om in contact te blijven met anderen en ook om te leren omgaan met (de gevolgen van) dementie. Mensen met dementie zeggen dat hun kwaliteit van leven beter wordt wanneer zij zich nuttig voelen, plezier beleven aan activiteiten en sociale contacten onderhouden. Dit wordt bevestigd in een recent onderzoek van Alzheimer Nederland: ‘Behoeftenonderzoek dementiehuizen in de buurt’. In focusgroepen hebben mensen met dementie verteld waar ze blij van worden, zoals: actief zijn, creatieve activiteiten, gezelligheid en ‘iets kunnen bijdragen’. Mensen willen zich vooral onderdeel blijven voelen van de maatschappij. Ze zoeken daarbij naar plekken waar ze zich vertrouwd, veilig en begrepen voelen.

‘Betekenisvol’ zijn activiteiten waar mensen plezier en ontspanning aan beleven, waardering aan ontlenen, waardoor zij zich nuttig voelen of waarbij een beroep wordt gedaan op het lerend vermogen. Voor het bereiken van een gevoel van zingeving is ook sociale interactie van groot belang. Vooral het van betekenis kunnen zijn voor een ander, maakt het leven van mensen met dementie de moeite waard. Zinvolle activiteiten hebben niet alleen een gunstig effect op de persoon zelf, maar ook op de mantelzorger. Het kan voor beiden een vorm van respijt zijn, juist ook om het in de thuissituatie vol te kunnen houden.

In april 2022 gingen de projecten van het ZonMw-programma ‘Aanbod Dagactiviteiten voor thuiswonende Mensen met Dementie’ officieel van start. Zij sloten aan bij een groep gemeenten die al eerder een decentralisatie-uitkering van het ministerie van VWS hadden gekregen om het lokale aanbod aan dagactiviteiten te versterken. Movisie heeft de gemeenten daarbij begeleid. Het nog altijd heersende stigma belemmert mensen met dementie om hulp, advies en ondersteuning te vragen of te zoeken. Gemeenten zien veel kansen in het aanbieden van voorliggende voorzieningen, zoals laagdrempelige inloopmogelijkheden of ontmoetingscentra, zodat mensen met én zonder dementie elkaar kunnen tegenkomen.

Zorgen voor mensen met dementie is een zware taak. Dat blijkt ook uit onderzoek: zorgende familieleden van mensen met dementie hebben, vergeleken met de algemene bevolking, een verhoogd risico op gezondheidsproblemen. Naast Odensehuizen, zorgboerderijen en andere plekken voor dagactiviteiten, zijn de afgelopen vijfentwintig jaar overal in Nederland ontmoetingscentra opgezet waar mensen met dementie en hun mantelzorgers ondersteuning kunnen krijgen. Er zijn er 180 in Nederland en ze zijn zó succesvol dat er vanuit het buitenland veel interesse is voor deze Nederlandse aanpak. Er zijn wereldwijd inmiddels zo’n 70 ontmoetingscentra opgezet, van Italië, Polen en Engeland tot onder meer in Australië, Suriname en Japan.

In de ontmoetingscentra kunnen mensen buurtgenoten ontmoeten, deelnemen aan activiteiten en sociale contacten opdoen. De begeleiding is persoonsgericht, met als doel mensen te leren omgaan met de gevolgen van dementie en (weer) levenskwaliteit te ervaren. Voor de mantelzorgers zijn er informatiebijeenkomsten en gespreksgroepen voor praktische, emotionele en sociale steun. Belangrijk verschil met reguliere dagbesteding is dat de centra zijn geïntegreerd in de wijk, in buurt- en ouderencentra, terwijl reguliere dagbesteding vaak in verzorgings- of verpleeghuizen wordt georganiseerd. Uit onderzoek blijkt dat deze ontmoetingscentra onder meer leiden tot een positiever zelfbeeld en uitstel van een verpleeghuisopname: na zeven maanden bleek slechts 4 procent van de bezoekers van ontmoetingscentra te zijn opgenomen, tegenover 30 procent bij reguliere dagbesteding. Mantelzorgers voelen zich door de ondersteuning minder belast en beter in staat de zorg op zich te nemen.

Een betrekkelijk nieuwe loot aan de stam in de ondersteuning van mensen met dementie en hun naasten, is de zogeheten ‘sociale benadering dementie’ (SBD). Daarin staat de leefwereld van de persoon en zijn of haar omgeving centraal. Eventuele hulp of ondersteuning gebeurt vanuit wat nog wél kan en waar iemand geluk en plezier uithaalt. Het medische aspect van de aandoening speelt zeker een rol, maar staat nooit voorop. Het gaat er vooral om hoe mensen betekenisvolle relaties kunnen blijven onderhouden en zingeving kunnen vinden. Mensen met dementie vinden het immers vaak het ergst dat ze sociaal buiten de boot vallen.

Binnen de sociale benadering ligt een focus op de psychosociale kant van de ziekte. Zogeheten SBD-teams breiden het netwerk van de mensen om wie het gaat flexibel uit. Die teams bestaan uit vrijwilligers, professionals uit zorg of welzijn of bijvoorbeeld studenten. Het team ondersteunt het hele systeem om de persoon heen, op een manier die bij hem of haar past. Ook mensen zonder achtergrond in zorg of welzijn kunnen dit goed. Evaluaties laten zien dat SBD positief uitwerkt op de kwaliteit van leven, en door de inzet van vrijwilligers ook op de krappe arbeidsmarkt.

De verschillende aanpakken rond ontmoetingsmogelijkheden en zinvolle dagactiviteiten in dit artikel sluiten heel goed aan bij Positieve Gezondheid. Daarin staat een brede kijk op gezondheid centraal, met aandacht voor verschillende levensdomeinen. Niet alleen het fysieke aspect, maar ook het cognitieve, sociale, psychologische, spirituele en seksuele doen ertoe. Het accent ligt dus ook niet op ziekte, maar op mensen zelf, op hun veerkracht en op wat hun leven betekenisvol maakt. Positieve Gezondheid gaat niet over een positieve kijk op gezondheid; het gaat om de brede blik. En precies dát is wat gemeenten voor ogen hebben als zij dementievriendelijk willen worden.

Kijk voor meer informatie in de lijst met bronnen hieronder.